1832 წელი, სერიიდან ქართული არისტოკრატია, მხატვარი ლევან ჭოღოშვილი აკაკი ბაქრაძე – Akaki Bakradze (1928 – 1999) ილია ჭავჭავაძემ მიხეილ ლერმონტოვის „მწირი“ თარგმნა. თარგმნისას მოულოდნელი რამ ჩაიდინა: ფინალი შეცვალა. რუსული „მწირი“ ასე მთავრდება: «И божья благодать сошла На Грузию! Она цвела С тех пор в тени своих садов, Не опясаяся врягов, За гранью дружеских штыков» ქართულის უკანასკნელი სტრიქონები კი ასეთია: „მას აქეთ, რაცა კურთხევა ღვთისა მიეცა ტანჯულს ივერიის ერს, რაც კარგი ექნას რუსისა შტიკსა – ღმერთმა იმ რუსსვე ასკეცად მისცეს“. ეს არ იყო „პოეტური თავხედობა“. ეს იყო ქართული სამეფო კარის მრავალსაუკუნოვანი პოლიტიკის უარყოფაც, რუსეთის იმედის გაცრუების აღიარებაც და XIX საუკუნეში შექმნილი ვითარების შეფასებაც. ეს უარყოფა იმ ნიჰილიზმის უარყოფასაც ნიშნავდა, რომელიც ქართული ეროვნული ენერგიის მიმართ არსებობდა. თავად ის, რომ საუკუნეების მანძილზე ქართული სამეფო კარი თავშესაფარსა და მფარველობას ეძებდა, უკვე მოწმობდა ძვალსა და რბილში გამჯდარ ნიჰილიზმს. ეს ნიჰილიზმი შემთხვევით არ დაბოლოებულა გიორგი მეთორმეტისა (თუ მეცამეტის) სასოწარკვეთილი სიტყვებით. როცა საქართველოში რუსთა ბატონობის დამყარების საკითხი იხილებოდა, დავით ჩერქეზიშვილს უკითხავს მეფისათვის – „ბატონო მეფევ და კარისკაცნო დარბაისელნო: რომ აღებთ კავკასიის კარსა, შეიძლებთა თვისსა დროსა დახშვასა მისსა?“ – გიორგის უპასუხებია – „დახშვა კარისა ამის იქნება დახშვა ქრისტიანობისა კარისა; ამისათვის ჯვარი ქრისტესი, რომელსაცა ვესავთ, იქნება თვით მცველად კარისა, რომელსაცა თვით ჯვარცმული მასზედ დახშავს და განაღებს დასაცველად მეფობისა და მეფეთა, ოდეს თვით ჯერ იჩენს საჭიროდ“ (პ.იოსელიანი – „ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა“). გიორგი XIII ქართველი ხალხი კი არ დაკეტავს დარიალის კარს. როცა ეს აუცილებელი გახდება, არამედ – უზენაესი. ამას ღვთის ანაბარად დარჩენა ჰქვია, რაც არა მარტო პიროვნების უძლურებას გამოხატავს, არამედ მთელი ერისას. არადა, სულხან-საბა ორბელიანს სხვა ანდერძი ჰქონდა დატოვებული. ის, წყალწაღებულ კაცს რომ ჩამოსძახა ღმერთმა, – ხელი გაანძრიე და გიშველიო. სოლომონ დოდაშვილი როცა 1832 წელს ხელის განძრევა დააპირეს და სოლომონ დოდაშვილმა მგზნებარედ მოუწოდა ქართველებს – „…აწ ხედავთა დამხობასა და არარაობასა მამულისა ჩვენისასა? ჰგრძნობათა შეიწროებასა ყოველისა კაცისასა? რაჲსთვის არის ესე ესრეთ? ნუ უკვე ჩვენ არა გვაქვს სიმხნე და ძალი ესოდენი, რაოდენიც ჩვენს მამათა ანუ სხვათა მსგავსთა კაცთა?! მაშა რაჲსთვის ვცოცხალვართ?!“ – ნიჰილიზმის ქარმა ისევ დაბერა, რაც იონა ხალაშვილის გულისწყრომით გამოიხატა ნამოწაფარის მიმართ. ხელმწიფე-იმპერატორის ურჩობა როგორ გაბედაო, – ჩივის იონა. „ჰვსტირ კაცსა მას სოლომონ დოდაშვილს, რომელსა განუზრახავს ბოროტნი დიდნი“… ქართველობას კი აფრთხილებდა: „მცირე ერი ხარ და არ ძალგიძს თავისა თვისისა დაცვა თვინიერ მფარველისა“. ილია ჭავჭავაძე როცა ილია ჭავჭავაძე ოცნებობდა – „ხალხი აზვირთდა, ხალხი აღსდგა, ხალხი მოქმედობს, კასპიის ზღვიდამ შავ ზღვამდინა ერთს ფიქრსა ჰფიქრობს, – და ეგ ფიქრია მთელ კავკასიის თავისუფლება!“ – გიორგი მუხრან-ბატონი სტამბავდა წიგნს – „ეროვნულ ინდივიდუალობათა არსისა და დიდ სახალხო ერთეულთა საგანმანათლებლო მნიშვნელობის შესახებ“, სადაც ქადაგებდა, რომ მცირერიცხოვანი ერების ენებს საგანმანათლებლო მნიშვნელობა არა აქვთ, მათ მარადიული ჩამორჩენილობა ელით, თუ არ დაივიწყებენ მშობლიურ ენას და არ ამეტყველდებიანო მრავალრიცხოვანი ხალხების ენებზე. ვაჟა-ფშაველა როცა ვაჟა-ფშაველა გვარწმუნებდა – „ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზე შადგომა!“, – ივანე ჯაბადარი აქვეყნებდა „წერილებს საქართველოზე“, რომელშიც ქართულ კულტურას განიხილავდა, როგორც სპარსული კულტურის ჩრდილსა და ანარეკლს. არაფერი ორიგინალური და თავისთავადი ქართველ ხალხს არ შეუქმნიაო, – აკეთებდა დასკვნას ივ.ჯაბადარი. მთელი მე-19 საუკუნის მანძილზე ქართულ აზროვნებაში ორი ნაკადი ებრძოდა ერთმანეთს – იმედი და ნიჰილიზმი. ყველაზე უფრო მტკივნეული ის იყო, რომ ნიჰილისტები არ ყოფილან ქართველი ხალხის მტრები. მათ უყვარდათ საქართველო, მაგრამ არ სწამდათ მისი ეროვნული ენერგია. ამიტომ სხვის იმედად ყოფნა ერჩიათ. ურწმუნოება კი გამოწვეული იყო ხანგრძლივი ეროვნული ჩაგვრით. ეს მკაფიოდ განმარტა გენერალმა ივანე აფხაზმა გრიგოლ ორბელიანთან საუბარში. „აწინდელი ჩვენი საზოგადოება არის მკვდარი მამულისათვის. ჰსცხოვნებენ უსაგნოდ, დაეხეტებიან უგზოდ… ყოველი ფიქრობს საკუთარი თავისასა სარგებლობისათვის, რომელისა მისაღებად არა მიხედვენ არცა სირცხვილსა, არცა უპატიურსა გზასა, ანგარება არის მათვის თაყვანსაცემი კერპი, რომლითაც გვეკარგება პატიოსნება. გარნა ნუ გგონია რომელ ესე იყოს ბუნებითი თვისება ქართველთა. არა! ესე არს მხოლოდ ნაყოფი ოცდაათის წლის მორჩილებისა“. ნიკოლოზ ბარათაშვილი. მხატვარი ბორის ჯიმშირაული მორჩილებას თავი შეიძლება დააღწიო მხოლოდ თავისუფლების მოპოვებით. ამიტომ იკითხა, ნიკოლოზ ბარათაშვილის პირით, გაგულისებულმა მე-19 საუკუნემ: „მაგრამ შენ, მეფევ, ვინ მოგცა ნება – სხვას განუბოძო შენთ ყმათ ცხოვრება, მისდევდე შენსა გულისკვეთებას და უთურგვნიდე თავისუფლებას?“ კითხვა დაგვიანებული იყო. იგი, თუ უფრო ადრე არა, მე-18 საუკუნეში მაინც უნდა დასმულიყო. მაგრამ, რაც მოხდა, მოხდა: ისტორიის შემობრუნება შეუძლებელია. მე-19 საუკუნეს ისღა დარჩენოდა, წარსულის შეცდომა მომავლისათვის გამოესწორებინა. განაცხადა კიდეც: „მოვიკლათ წარსულ დროებზედ დარდი… ჩვენ უნდა ვსდიოთ ეხლა სხვა ვარსკვლავს, ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყოობადი, ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს…“ ილია ჭავჭავაძის ამ სიტყვებით მე-19 საუკუნე სახავდა იმ გზას, საითაც უნდა ევლო ქართველ ხალხს. მაგრამ ამ გზაზე მე-19 საუკუნეს ყოველთვის არ უვლია პირდაპირ, მტკიცედ, ურყევად. ხშირი იყო მერყეობაც, ორჭოფობაც და გაუბედაობაც. ამას არა მარტო ნიჰილისტთა საქმიანობა მოწმობს, არამედ სხვებისაც. ჩემი ნათქვამი რომ ლიტონ განცხადებად არ დარჩეს, ყურადღებას მივაქცევ ზოგიერთ ისეთ მოტივს, რომელიც ცხადად გამოხატავს მე-19 საუკუნის საერთო სულიერ განწყობილებას. დავიწყებ იმით, რომ გაგახსენებთ მზიას სიზმარს ვაჟას „გველისმჭამელში“ „მოასქდა ღვარი ზენაით, ლიბო მოჰგლიჯა ციხესა და შეურია ისიცა დაბლა არაგვის რიყესა, სახლიც წაიღო ჭერხოთურ, გაგვიყოლია ჩვენაცა…“ მზიას სიზმარი, როგორც ვიცით, მოასწავებს მინდიას დაღუპვას. იგი იღუპება როგორც პიროვნება და როგორც იდეა. სახლ-კარის დაქცევა სიმბოლურად ყოფიერების საფუძვლის მოშლას ნიშნავს. სახლ-კარი სამყაროა, ურომლისოდაც არ არსებობს ადამიანი, დიდი კოსმოსის პაწია ნაწილი. თუ ადამიანს იგი არ გააჩნია, ქონებრივად ბოგანო ხდება და სულიერად – ბეჩავი. იღუპება სახლ-კარი, იღუპება ადამიანიც. იღუპება ადამიანი, იღუპება სახლ-კარიც. ამის გამოა, რომ მე-19 საუკუნის ქართულ მწერლობაში სახლ-კარის პრობლემას განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა: სამწუხაროდ, იგი ყოველთვის იქცევა, ან სოციალური, ან ეროვნული, ან სულიერი მოუწესრიგებლობის შედეგად. დარღვეულია და მოშლილია ლუარსაბ თათქარიძის სახლ-კარი („კაცია-ადამიანი?!“). მოვლილი და ნაპატრონევია ოთარაანთ ქვრივის კარმიდამო („ოთარაანთ ქვრივი“), ავ თვალს რომ არ ენახვება, ისეა, მაგრამ ესეც დაიქცევა, რაკი გიორგიც დაიღუპა და ოთარაანთ ქვრივიც შვილის საფლავს დააკვდა. საბოლოოდ მშრომელისა და უქნარას, გამრჯესი და ზარმაცის ბედ-იღბლის რეზულტატი ერთნაირია. ოთარაანთ ქვრივი - ილია ჭავჭავაძე, მხატვარი ჰენრიკ ჰრინევსკი ღარიბი გლეხის ბიჭმა ბახვა ფულავამ (გიორგი წერეთლის „პირველი ნაბიჯი“) რის ვაი-ვაგლახით ქონება შეიძინა, სახლ-კარი მოაწყო, ესმაც შეირთო. თითქოს მის ბედნიერებას არაფერი ემუქრება, მაგრამ ყველაფერი თავდაყირა დაემხო. გამოჩნდა იერემია წარბა, რომლის დაუოკებელმა ვნებამ ესმა შეიწირა, ბახვა ფულავას ოჯახი, სახლ-კარი განადგურდა, მოისპო თავადაც, როგორც პიროვნება. სოციალურმა ძვრებმა მოუღო ბოლო თავად რევაზ ბაკურაძის სახლ-კარს. ყოფილი ყმის, გავაჭრებული პეტრიელა გაწერელიას ხელში ჩააგდო, მაგრამ ვერც მან იხეირა. მოურავმა შიუკამ ხანჯლით აჩეხა პეტრ ივანიჩად გამხდარი პეტრიელა (გიორგი წერეთელი – „გულქანი“). პეტრიელა გაწერელიას ცოლ-შვილი არ ჰყავდა, მთელი მისი ავლადიდება განიავდა. ეგნატე ნინოშვილთანაც პიროვნების დაღუპვა და სახლ-კარის დაქცევა გადაჯაჭვულია ერთმანეთზე. ეგზეკუციამ დაარბია გოგია უიშვილის ოჯახი. ამას გოგიას თვითმკვლელობა მოჰყვა, მარინეს გაგიჟება და სახლ-კარის დაქცევა („გოგია უიშვილი“). ძალადობამ, დამცირებამ, ცოლის გაბახებამ ააღებინა თოფი ხელში სიმონა ძალაძეს. ყაჩაღად გავარდნილმა სიმონამ საკუთარი ოჯახიც დააქცია და დავით დროიძისაც, ვისაც, შურისძიების მიზნით, შვილები ამოუწყვიტა („სიმონა“). უსიყვარულო ცოლ-ქმრობამ არივ-დარია ჯეირან ტევრიძის ოჯახი. ვერ იქნა და ვერა: ვერ შეეთვისნენ ერთმანეთს ჯეირანი და მელანია. მერე თავგზადაკარგულმა ქმარმა ცოლი მოჰკლა, რასაც კაცის გაციმბირება მოჰყვა. ერთ დროს თითით საჩვენებელი სახლ-კარი და ოჯახი პარტახად იქცა („პარტახი“). ელგუჯას სახლ-კარს კაზაკ-რუსების რაზმი დაესხა. მათიაც მოჰკლეს, მზაღოც დაატყვევეს და მერე თავად ელგუჯაც მომხდურებთან ბრძოლას ემსხვერპლა (ალექსანდრე ყაზბეგი – „ელგუჯა“). მოხევის ოჯახის ლიბო მოიშალა. უზნეობამ და უნამუსობამ შეიწირა ელბერდის ოჯახიც. რუსმა ოფიცერმა ელბერდის ცოლის ენდის გაუპატიურება მოისურვილა. ქმარმა ცოლის ღირსება დაიცვა. ეს არ აპატიეს და საჯაროდ ჩამოახრჩვეს. ენდისა და ელბერდის პატარა ბიჭი სულთი კაზაკებმა გაჭყლიტეს ჩხუბის დროს („ელბერდი“). დავით კლდიაშვილის მოთხრობებში ხომ უმთავრესად და ძირითადად საძირკველმორღვეული სახლ-კარი და ოჯახებია აღწერილი. გასახსენებლად არისტო ქვაშავაძის მამიდის ელენეს სახლ-კარიც კმარა („სამანიშვილის დედინაცვალი“). საილუსტრაციო მასალის მოხმობას აღარ გავაგრძელებ, ვისაც მე-19 საუკუნის ქართული მწერლობა უკითხავს, ამგვარ სურათებს თავადაც ბევრს აღიდგენს მეხსიერებაში. ილია ჭავჭავაძე - კაცია ადამიანი? ჰენრიკ ჰრინევსკი განა შეიძლება ამ სურათების დავიწყება? „კარგი რამ იყო თავად თათქარიძის სახლ-კარი… იატაკი აგურისა არის. ეს არის ძნელი, რომ აგურები შიგა-და-შიგ ამოცვივნულან; ამათი ალაგი ამოთხრილ ორმოებად დარჩენილა. თვალების ძალიან გაფაციცება უნდა, თორემ, თუ ფეხი შიგ ჩაგივარდა, ვაი შენს მტერს! ან კისერი მოსტყდება კაცსა, ან თითონვე ფეხი… ამ ხიფათს შეიძლება კაცი გადაურჩეს, თუ რომ ოთახი ნათელი იყოს. ვაი, რომ არც ეს არის. თუმცა ორი, სათოფეზედ კარგა მოდიდო, ფანჯარა აქვს, მაგრამ ოთახი მაინც ბნელია, იმიტომ რომ ფიჭვის ჩარჩოზედ მინის მაგიერად მეტად გამჭრიახ გონებას გაქონილი ქაღალდი გაუკრავს… იმ თათქარიძის ოთახში იდგა ორი გრძელი ტახტი, ერთმანეთის პირისპირ… ორ ტახტ-შუა აღმოსავლეთის კედელზედ მოსჩანდა; კბილებჩამოცვივნულ ბებერ დედაკაცის დაღებულ პირსავით, ერთი ამოჭვარტლული გარედამ და შიგნიდამ, ერთი მწუხარე და დაღრეჯილი ბუხარი. აქაიქ ოთახის სამკაულად ეყარა სხვადასხვანაირი ნივთები, მაგალითებრ: ტალახიანი ყარაბაღული თეთრი წაღები, პირმოტეხილი სპილენძის თუნგი, ქონიანი შანდალი, სპილენძის საჩაიეში მოხარშული მყრალა-ბალახი, ზურგიელის ნაჭერი და სხვანი და სხვანი“ (ილია ჭავჭავაძე – „კაცია-ადამიანი!?“). „ჩემი მასპინძლის სახლს პატარა აივანი ჰქონდა, მაგრამ რიკული კი ერთიც აღარ ება, სულ ჩაცვენოდა ადამის წლის მოხუცებულივით. ხარიხაც ასეთ რიგად ირწეოდა, რომ იმის ჩაქცევას ერთი ხელის კვრის მეტი არა უნდოდა რა… სასტუმრო ოთახი ფიცრის იატაკით იყო მოგებული. ფიცარსა და ფიცარს შუა იატაკს ასეთი ფარღალალები ჰქონდა დატანებული, რომ დიდი გაფრთხილება მართებდა კაცს, ფეხი არ ჩავარდნოდა… ჩვენს ოთახს ცალ გვერდზე ჩანგრეული ბუხარი ეშენა. იმის წინ სამფეხა სკამი იდგა… სულ დანით იყო დაჩეხილი… ამის გარდა კიდევ იყო ორი სხვა ოთახი უჭერო და უიატაკო… ათი ქცევა ეზო სულ მოტლეკილი იყო. აქა-იქ გამხმარი ბალახის ღეროები ობლად ამოჩრილიყვნენ მიწიდან. უწვიმობისგან მიწა დამსკდარიყო…“ (გიორგი წერეთელი – „კიკოლიკი, ჩიკოლიკი და კუდაბზიკა“). „ტყით დაჩრდილული ფერდოს ძირში, რომელსაც პატარა ჩქრიალა მდინარე ჩაუვლის ახლო, დგას ფიცრული სახლი, რომლის სახურავი თითქმის სულ ჩანგრეულა, უსახურავოდ დარჩენილი კედლები სტიქიონთ ძალით გაშავებულა, აქა-იქ ლოჯებში ცოტათი დამპალა კიდეც, ხავსი მოჰკიდია, სუროთი მობურდულა. დანარჩენი შენობები ზოგი, ეტყობა, წაუღიათ და ზოგი კი, მაგალითად, ფაცხა, საძროხე და მისთანა წვრილმანები დამპალა და დალეწილა. ჭიშკრიდან და ეზოს ღობიდან მხოლოდ აქეთ-იქით გადაზნექილ-გადმოზნექილ ურთხლის ბოძები და სარები დარჩენილა. ეზო ტევრად გადაქცეულა, ბარდ ეკალს მოუცავს, ნორჩი ხეხილები – ლეღვი, ატამი, ბია და სხვა, საქონელს დაუმტვრევია და გაუფუჭებია. სულ მთლად აქაურობა სამარისებურ მყუდროებას მოუცავს“ (ეგნატე ნინოშვილი – „პარტახი“). დიდ შეცდომას დავუშვებდით, თუ ამ სურათებს მხოლოდ სოციალ-ეკონომიკური გასაჭირის ილუსტრაციად ჩავთვლიდით. მარტო სოციოლოგიური კუთხით განვიხილავდით. დაქცეული სახლ-კარი დაპატიმრებული თავისუფლების სიმბოლოც არის. თუ ქონებრივი სიდუხჭირე, ერთი მხრივ, ნიჰილისტთა წისქვილზე ასხამდა წყალს, მეორე მხრივ, ოპტიმისტთა ოცნებას ფრთებს აკვეცავდა. ბოჭავდა და ზღუდავდა მათ. სიღატაკის სურათები იმ კაეშანსა და სევდას გვიჩვენებენ, რომლითაც შეპყრობილია არა მარტო პროტაგონისტები ამ მოთხრობებისა და რომანებისა, არამედ მათი ავტორებიც, ამდენად, მთელი მე19 საუკუნის მოაზროვნე საქართველოც. ამას ადასტურებს ის წერილიც, რომელიც ნიკოლოზ ბარათაშვილმა გაუგზავნა ბიძას, გრიგოლ ორბელიანს, 1843 წლის 21 აგვისტოს: „ახლა მე იმას ვამბობ, რომ მე შინაგანი ხმა მიწვევს საუკეთესოს ხვედრისაკენ, გული მეუბნება, რომ შენ არა ხარ ახლანდელის მდგომარეობისათვის დაბადებულიო! ნუ გძინავსო! მე არ მძინავს, მაგრამ კაცი მინდა, რომ ამ პატარა ღრე-კლდეს გამიყვანოს, და დავდგე გაშლილს ადგილს. ოჰ, რა თავისუფლად ამოვისუნთქავ მაშინ, რა ხელმწიფურად გადავხედავ ჩემს ასპარეზსა!“ წერილის თარიღს მნიშვნელობა არა აქვს. ეს მთელი მე-19 საუკუნის საქართველოს ოცნებაა. საქართველოსაც სჭირდებოდა კაცი, რომელიც გაიყვანდა მას ეროვნული მონობის ღრე-კლდიდან. გათავისუფლების პრობლემა სხვადასხვა კუთხით ისმოდა: პიროვნული, ეროვნული და ორივე ერთად, რაკი მკვიდრდებოდა საქართველოში ახალი, უცნობი ზნე-ჩვეულება, ცხოვრებისა და აზროვნების წესი, ქართველს არა მარტო ქონებრივი რღვევა ემუქრებოდა, არამედ ცნობიერების დაშლაც. ალექსანდრე ორბელიანი თუ ალექსანდრე ორბელიანი გაუბედავად მაინც ფიქრობდა – „მე რუსები საქართველოში არ მიყვარან, მინდა აქედან ისე გადაიკარგნენ, რომ საქართველოს სუნიც იმათ ვეღარ მიედინოს და რუსეთში კი ბედნიერად იყვნენ“, – დიმიტრი ყიფიანი გულახდილად აღიარებდა, – „მე რუსი ვარ ჩემის სამსახურით, ლუკმა პურით, რომელსაც ვჭამ, და ჩემის აზრის მიმართულებით. მე ქართველი ვარ გვარტომობით და მოძმეთა ენით“. ასე დაკავშირდა ერთმანეთთან ქონებრივი და სულიერი ვითარება: რუსი ვარ, რაკი რუსის ხელფასით ვიკვებები, ქართველი ვარ, რაკი ქართულად ვმეტყველებ. ჩამოყალიბდა ახალი ტიპი, რომლის არსი რუსთა პატივში მყოფმა გლახა ჭილაშვილმა (მეორე სახელითაც არის ცნობილი – გაბრიელ ჭილაძე) ასე გამოხატა: „რუსიცა ვარ და ქართველიც“. გაჩნდა ორბუნებიანი ქართველი, რომლის არსებობა დღესაც გრძელდება. აკაკი წერეთელი „ქართულ ტანისამოსსა აბა რაღად იკადრებს: სწავლული კაცი არის, ტანზედ ფრაკი აცვია; ვინც რუსული არ იცის, მთის ნადირსა ადარებს, – ვინც ამტყუნებს, მართალს ბრძანებს: ის სწავლული კაცია! არ მოსწონს სალამური, არც თარი, არც ჩონგური, ლეკური ეზიზღება, მოსწონს ტანცი-მანცია; ვერ დავძრახავთ: ოპერისთვის მიუჩვევია ყური! უჰ! რა შვილი დამდგარა! რა სწავლული კაცია!… თუ რუსული არ იცი, ახლოს ნუ ეკარები, მუსაიფი არ უყვარს, ქართულში ზარმაცია; უსწავლელებთან, თურმე, მოსდის ზაფრის ქარები; რა ჰქნას? არ გავამტყუნებ: ის სწავლული კაცია!… გაბუტვით დადის, სიბრძნე აღარ ეტევა ყელში, მთელს „ნაციას“ ის მოსწონს, მას სძულს მთელი „ნაცია“! აი, სწავლული შვილი, სანატრი ამ სოფელში, ქართველების შეხედვით ყოვლად კარგი კაცია!“… (აკაკი წერეთელი) დიმიტრი ყიფიანი მიმდინარეობს დიდი სულიერი, შინაგანი კონფლიქტი. დრო აჩვენებს, რა დასძლევს – ქართული თუ რუსული ბუნება. დიმიტრი ყიფიანი ღონიერი კაცი იყო და, როცა ვითარებამ მოითხოვა, მასში ქართულმა ბუნებამ გაიმარჯვა. მართალია, ამ გამარჯვებას ხორციელად შეეწირა, მაგრამ სული მისი გადარჩა. ყველას არა აქვს დ.ყიფიანის ძალა, ამიტომ ბარე ორი საუკუნე მიმდინარეობს სულის რღვევა. ენა სულის ნაწილია, თუ სული ირღვევა, ირყვნება ენაც და პირიქით – თუ ირყვნება ენა, ირღვევა სულიც. ეს გრიგოლ ორბელიანმა აფორიზმით გამოთქვა: „ერის ცხოვრება, მისი დიდება, მის ისტორია დაცულ არს ენით; რა ენა წახდეს, ერიც დაეცეს… წაეცხოს ჩირქი ტაძარსა წმინდას!…“ ხოლო გიორგი ერისთავმა მთელი სურათი დახატა. მისი პერსონაჟები ამღვრეული ენით მეტყველებენ: ქართულ-რუსულ-სომხურად. ჩვენ ხშირად ვლაპარაკობთ, რომ ლავრენტი არდაზიანმა, გიორგი ერისთავმა, გიორგი წერეთელმა დაგვიხატეს ახალი, ვაჭართა კლასის გამოჩენის სურათი ქართულ სინამდვილეში. მაგრამ არაფერს ვამბობთ უმთავრესზე: როგორ შემოვიდა ქართულ მწერლობაში ცნობიერების მთლიანობას მოკლებული ადამიანები. განსაკუთრებით სრულად ეს გ.ერისთავის პიესებში გამოჩნდა. გიორგი ერისთავი ცნობიერების მთლიანობას მოკლებული ადამიანები სრულიად თავისებური მოვლენაა. ისინი არსებობენ მხოლოდ კოლონიურ ლიტერატურაში და იბადებიან ორი კულტურის შეჯახების დროს. მით უმეტეს, თუ ერთი კულტურა მეორეს ჩაგრავს პოლიტიკურად, სამხედრო და სახელმწიფო ძლიერების მხრივ. ცნობიერების მთლიანობას მოკლებულ ადამიანების სამყაროში არ არსებობს ამაღლებული. მათი სულიერი მიდრეკილებანი შეზღუდულია და არ სცილდება ქონებრივ ინტერესს. მათ სამყაროში იღუპებიან ისინი, ვისი სულიც იღვიძებს. მათი მიდრეკილება მიბაძვაა ან უფლებრივად, ან წოდებრივად, ან ქონებრივად უპირატესისა. ამდენად, უცხოა მათთვის თავისუფლების წყურვილი. სულერთია, გულით ამბობენ თუ ორპირობენ, ისინი ელაქუცებიან ძლიერს, მბრძანებელს. ავლენენ ლაქიურ ერთგულებას. ივიწყებენ ეროვნულობას. „ეხლა მე ვიცი, თქვენ ამ უბედურის-შვილს დააჭერინებთ, ციხეშიაც ჩასომთ, მაგრამ იმას კი გეხვეწებით – ბევრს ნუ აცემინებთ: აზიზადა მყავს გაზრდილი, მაგას – ერთი ორმოც-სამოცამდე რუსის წკეპლა ჭირადაც და ლხინადაც თავსაყრელად ეყოფა. რა ვქნა? ჩემი გაზრდილია, მაინც მებრალება. გთხოვთ უმორჩილესად, მაგაზედ მეტს კი ნუ დააკვრევინებთ. რაც უნდა იყოს, მე ეგენი, ეგ გველის წიწილები, მაინც ჩემად მეგულებიან, შვილებსავით დაგვიზრდია, დიდი სიბრალული მაქვს. ეგრე, გეთაყვანე, ბევრს ნუ აცემინებთ. თუ სამოცი გეცოტავოთ, ერთი ოციოდე კიდევ მიუმატეთ, არა უშავს-რა. მაგაზედ მეტს კი… აი, მუხლმოდრეკითა გთხოვთ – ნუ გადააჭარბებთ. ეს კია, რომ რუსს უნდა დააკვრევინოთ როზგები, თორემ ქართველი ხომ მოგეხსენებათ, მაგისთანებშიაც ქალაჩუნა არის, ისე ვერ დაკრავს, როგორც ზაკონი და კანონია. ამასაც, თქვენმა მზემ, მაგისათვის ვამბობ, თორემ ცემა ცემად ჩაეთვლება და ეგ კი ისევ-ისე ვირად დარჩება“ (ილია ჭავჭავაძე – „გლეხთა განთავისუფლების პირველ-დროების სცენები“). გიორგი წერეთელი „მე იმას, თუ ქალი ვარ, ქართველობას დავავიწყებ! რა ხალხია ქართველები! სულმდაბალი, ღარიბი, გაუნათლებელი, ერთი ნემსის საღირალზე გაგყიდის… რა ენაა ქართული ენა? პოვრების და ლაქიების ენაა, განათლებულ საზოგადოებაში ვინ გაიგონებს მას? მე ჩემი შვილი ისე უნდა გავზარდო, რომ ქართული არ გავაგონო. ის კი არა, თუ ღმერთმა მომასწრო მისი გაზრდა, გვარსაც კი გამოუცვლი, რუსულ გვარს დავარქმევ, იმიტომ რომ რუსული გვარი ჩემი აზრით კეთილშობილების ნიშანია. რაც მალე გარუსდება ჩვენი ხალხი, ისე უფრო მალე შევა ბედნიერებაში“ (გიორგი წერეთელი – „გულქანი“). ჩამოყალიბებულია საზოგადოება, რომელმაც სახე დაკარგა. გაითქვიფა და აირია. უარყო საკუთარი მე. დრო მიდიოდა, მაგრამ ვითარება არ იცვლებოდა. მდგომარეობა იგივე რჩებოდა. როცა დრო მდინარებს, მაგრამ ვითარება მდგომარეობა უცვლელი რჩება, ხალხს ეუფლება სასოწარკვეთილება. ყოველი ადამიანი დროის სვლასთან აკავშირებს ვითარება-მდგომარეობის ცვალებადობასაც. ეს ბუნებრივი სურვილია. ბუნებრივი კანონიც არის. ხალხი თუ პიროვნება, რომელიც ამ კანონზომიერებიდან ამოვარდება, განწირულია. უნდა გადალახულიყო სასოწარკვეთილებისა და განწირულების განცდა. სასოწარკვეთილებასა და განწირულებას მე-19 საუკუნის ქართულმა მწერლობამ ოთხი მხრიდან შეუტია: ნიკოლოზ ბარათაშვილის ეროვნული და პიროვნული თავისუფლების ამბოხით, რაფიელ ერისთავის სოფლის ყოფის მშვენიერებით, ილია ჭავჭავაძის ეროვნული და სოციალური პროგრამით და აკაკი წერეთლის შემოქმედებითი არსებობის სიხარულით. ამ ოთხ დარტყმას უნდა დაენგრია რუტინა და ქართველი ერისათვის ისტორიის ასპარეზი გაეკაფა. ალექსანდრე ჭავჭავაძის სალონი ნ. ბარათაშვილის რთულ და ნაირფეროვან პოეზიაში ბობოქარი, მოუსვენარი, აჯანყებული სული ტრიალებს. მართალია, მარტოობის მძაფრი განცდა მას არასოდეს ტოვებდა, მაგრამ ამ სოფელზე უარის თქმა მას ადამიანის დამცირებად და უღონობად მიაჩნდა. აქარსებობას მომღერალ, ცრუსა და მუხთალ სოფელს ეძახდა, მაგრამ მის ხიბლსაც უტყუარად ხედავდა. მას არც საყვარელი ქალის საყურის თამაში დარჩენია შეუმჩნეველი და არც ყაბახით აღგზნებული კეკლუცის ფეფები. არც მიბნედილი თვალების მიმართ დარჩენილა გულგრილი და არც ნიავის მიერ მიშლილ-მოშლილი დალალებისა. მის ყურს ფორტეპიანოზე მომღერალი მზეთუნახავიც ატკბობდა და ჩვილი ყრმის ტიკტიკიც. მას ფრიალო კლდეზე გადამდგარი ჩინარიც ხიბლავდა და მცინარი და ცრემლიანი მთაწმინდაც. მაგრამ გულში მაინც განუკურნებელ სევდას ატარებდა. სევდას, გამოწვეულს მამულისა და პიროვნების ბედით. „ძნელი არის მარტოობა სულისა: მას ელტვიან სიამენი სოფლისა, მარად ახსოვს მას დაკარგვა სწორისა, ოხვრა არის შვება უბედურისა!“ თუმცა გულდახურულობისა და სოფლისმომდურაობის გამო არ გამხდარა იქარსებობის მონატრული. პირიქით, სხვა რამ ეოცნებებოდა – „მინდა რომ ვიყო ვარსკვლავი, განთიადისა მორბედი, რომ ჩემს აღმოსვლას ელოდენ ტყეთა ფრინველნი და ვარდი…“ უნდოდა მარადიულ კოსმოსურ კანონზომიერებას შერწყმოდა: „საღამოს მისთვის შთავიდე, რომ დილა უფრო ვაცხოვლო“. იმასაც ნათლად ხედავდა, რომ მარადიული კოსმოსური კანონზომიერებისაკენ მიმავალი გზა იმ მუხთალ და ცრუ წუთისოფელზე გადიოდა, რომელსაც ყოველი კაცი უჩივის, მაგრამ არავის ეთმობა. „მაგრამ რადგანაც კაცნი გვქვიან – შვილნი სოფლისა, უნდა კიდეცა მივდიოთ მას, გვესმას მშობლისა. არც კაცი ვარგა, რომ ცოცხალი მკვდარსა ემსგავსოს, იყოს სოფელში და სოფლისთვის არა იზრუნვოს!“ ნიკოლოზ ბარათაშვილი. ლადო გუდიაშვილი – Nikoloz Baratashvili. Lado Gudiashvili. 1941 „მერანის“ ავტორი თავის ქვეყნის ღვიძლი შვილი იყო და მამულის ბედი – მისი ფიქრისა და ზრუნვის საგანი. მართალია, საქართველოს ბედი „დიდი ხანია გარდუწყვეტია გულს ირაკლისა“, მაგრამ ნ.ბარათაშვილი ვერ გახდებოდა მისი თანახმა. ის, რასაც „ბედი ქართლისაში“ სოფიო ამბობს, პოეტის გულის ამოძახილია. „უწინამც დღე კი დამელევა მე! უცხოობაში რაა სიამე, სადაცა ვერ ვის იკარებს სული და არს უთვისო, დაობლებული? რა ხელ-ჰყრის პატივს ნაზი ბულბული, გალიაშია დატყვევებული! და ველად იგი, ამხანაგთ შორის, ჭირსა, ვით ლხინსა, ერთგვარ დამღერის! ესრეთ რას არგებს კაცსაც დიდება, თუ მოაკლდება თავისუფლება?“ ამას ის გულახდილი, დაუფარავი აღტაცება-შეძახილი ადასტურებს, რაც ნ. ბარათაშვილს არ შეუნიღბავს არატენდენციურობის ბურუსით: „ჰოი, დედანო, მარად ნეტარნო, კურთხევა თქვენდა, ტკბილ-სახსოვარნო!“ როგორც პიროვნების, ისე ერის მონობა სამყაროს მთლიანობასა და ჰარმონიას არღვევდა. იმ უხილავ, მისტიკურ კავშირს წყვეტდა, რომლითაც ყველაფერი ერთმანეთს ებმის და ერთიანი ხდება. რა კავშირსაც ნ. ბარათაშვილი მთელი არსებით გრძნობდა და სულის თვალებით ხედავდა. „მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის, და უცხოელეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის!“ ამას საუკუნის დასასრულს მეორე ჯადოქარიც დაინახავს და წინაპარს „გველისმჭამელის“ დაწერით შეესიტყვება. ნიკოლოზ ბარათაშვილი - მერანი, მხატვარი ირაკლი თოიძე საუკუნის სული გამთლიანდება. ნ. ბარათაშვილსაც ის ენა ესმის და ის კავშირი აქვს კოსმოსთან, რა ენაც ესმის და რა კავშირიც აქვს ვაჟა-ფშაველას. ქართული მე-19 საუკუნე 1783 წელს იწყება და 1907 წელს მთავრდება, მაგრამ იგი ერთიანია, რამეთუ მისი გამჭოლი ხაზი ნ. ბარათაშვილის მერანის ლტოლვაა თავისუფლებისაკენ. მე-20 ასწლეულში მას მესამე ჯადოქარი გამოეხმაურება „ლურჯა ცხენებით“. ნ. ბარათაშვილსა და ვაჟა-ფშაველას დარად მანაც იცოდა, რომ „სძინავთ ბნელ ხვეულებში გამოუცნობ ქიმერებს!“ გამოუცნობი ქიმერების წვდომა თავისუფალ სულს შეუძლია. მას ერიც უნდა მიწვდეს და პიროვნებაც. არ არსებობს თავისუფალი ერი თავისუფალი პიროვნების თვინიერ, და პირიქით: არ არსებობს თავისუფალი პიროვნება თავისუფალი ერის თვინიერ. თავისუფალი კაცობრიობა თავისუფალი ერებისა და პიროვნებებისაგან ყალიბდება. „სად დამიღამდეს, იქ გამითენდეს, იქ იყოს ჩემი მიწა სამშობლო; მხოლოდ ვარსკვლავთა, თანამავალთა, ვამცნო გულისა მე საიდუმლო!“ რა არის ეს გულის საიდუმლო? „რომ გათენდება დილა მზიანი და ყოველს ბინდსა ის განანათლებს!“ რაფიელ ერისთავი - Raphael Eristavi ქართული მე-19 საუკუნე ამ მზიანი დილის მოლოდინი იყო. ამბოხებულ სულის გვერდით, საქართველოში ის კაციც ცხოვრობდა, ვინც დღედაღამ მიწას დასცქეროდა და დაკოჟრილი ხელებით ხორცისა და სულის საზრდელს ქმნიდა. მას იმედი და სიხარული სჭირდებოდა. რაფიელ ერისთავი გლეხის ყოფის მძიმე სურათს ხატავდა, მაგრამ ამას გვერდით თან ახლდა რაღაც სილამაზე, რასაც სოფლური არსებობის იდილია და გლეხის დაუმორჩილებელი და გაუტეხელი ბუნება ქმნიდა. ბატონის, მამასახლისის, გზირისა და მევახშის მიერ დაჩაგრულ მშრომელს აქარსებობის მაინც არ ეშინოდა. „მოხან, მოთესე, მოიმკე, ბუნება მწყალობელია; გამხნევდი, ძმაო, იმედი არსად არ გაგიფრინდება, ღმერთი დიდია, ღარიბო, გული ნუ შეგიშინდება“. . . . „ვცხოვრობ ბეჩავი, ღვთის მადლით, არ გამტეხია გულია ნუ გეგონებათ, შევშინდე ჯაფისგან მოქანცულია!“ მიწას მიბმულ მაშვრალს აქარსებობის იმედს თავად ბუნების მშვენიერება აძლევდა. ყველაფერი გარემომცველი უთვალავ სილამაზეს შეიცავდა. ნუთუ შემოქმედი ამ მშვენიერებას ადამიანის აქყოფნის გასამწარებლად ქმნიდა? ძნელი დასაჯერებელი იყო ეს. ამიტომ ადამიანი ბუნებით ტკბობას უნდა მისცემოდა და სულის სიმშვიდე ეპოვნა. რ. ერისთავს ყველაფერი ახარებდა – მზის ამოსვლა, მწიფე ყანის ბიბინი, შრომით დაქანცული გლეხის ხილვა, თოვლის მოსვლა, რთველი… ერთი სიტყვით, ბუნება, მთელი მისი ყოფიერებით. „მინდორი და ველი ჰყვავის, ნამი ბზინავს ათასფერად, მზემაც თვალი დააჭყიტა, ამოვიდა მათ სამზერად…“ . . . „ბიჭო, პური შემოსულა, ღელავს, ბზინავს ოქროს ფერად, უფლის თვალი შიგ ტრიალებს, – მოდით, ნახეთ, თუ არ გჯერათ!…“ . . . „თავზე წაუკრავს ნარმის ნახევი, მოდის, ღიღინებს დაბალს ხმაზედა, მოდის ამაყად, მჭრელი ნამგალი გადაუდვია მოღლილს მკლავზედა…“ . . . „მახსოვს, როცა ბალღი ვიყავ, მიხაროდა თოვლის მოსვლა. თოვლის გუნდის გაკეთება, სროლა, თოვლში გორვა, მოსვრა…“ . . . „ყურძენი დამწიფებულა, დახე, როგორ წითლად ღუის, ჩქარა, ჩქარა რთველი, თორემ კოღო-ბუზი თავს დაჰბზუის…“ სიცოცხლე განუმეორებელი მშვენებით იყო სავსე. მის წინაშე ფერმკრთალდებოდა ყველა სოციალური გასაჭირი და უბედურება. აქარსებობის ჭიდილში ადამიანი მარტო არ იყო. მას ამხნევებდა და ძალას მატებდა ოჯახიც, მეზობელიც, ამხანაგ-მეგობარიც. ყოფის იდილიური სურათის ხილვაც კი მხნეობის მომგვრელი იყო. „ცხელა და ცხელა, პაპანებაა, ქოხის წინა ზის ყმაწვილი დედა, პაწია ბიჭი, ჩჩვილი ფუნთუშა ხელს უცაცუნებს ძუძუებზედა…“ ოჯახის მამას, ამის მხილველს, ყველა ჭირ-ვარამი ავიწყდება. სიცხეც, გლეხის მძიმე შრომაც, ჩასაფრებული გზირ-მამასახლისიც, ვალიცა და ვახშიც. ყველაფერი წარმავალია. მარტო აქარსებობის მშვენიერებაა წარუდინებელი. წუთისოფლის წისქვილი ყველასა და ყველაფერს ფქვავს, მაგრამ ვერას უშვრება სიცოცხლის მარადიულობას. იგი გრძელდება და ადამიანიც ყოველთვის პოულობს არსებობის წყაროს. ქვრივ-ოხერ ბეჩავ თინიას ღმერთი წყალობის თვალით უყურებს. ერთი მუჭა ხორბალი დათესა, მაგარმ „ზღვა გასკდა, შიგ დატრიალდა ღვთის თვალი“, არც მოსავლის აღება, ყანის მომკა გასჭირვებია, მამითადი დაეხმარა. „დილა-ადრიან მოადგნენ კარზე რჩეული ბიჭები, „ჰოოპუნათი“, კიჟინით მოედვნენ ქვრივის ყანასა, არ შევხვედრივარ მამითადს მე არსად ამისთანასა!…“ რაფიელ ერისთავის აზრით, გულგატეხილობისა და სასოწარკვეთილების უფლებას აქარსებობის მშვენიერება არ იძლევა. ბუნების, ყოფიერების, ადამიანის მშვენიერება ღმერთის ხილული გამოვლენაა და, ამდენად, იმედის საფუძველიც. „წყალია ჩვენი აწმყო დიდება, ურჯულოება წყლით იწმინდება! წყალი გზა არის ქრისტეს სჯულისა, წყალი – განმწმენდი ჩვენის სულისა! წყალი – წამალი სნეულებისა, წყალი წყაროა უკვდავებისა!“ არა მარტო რ.ერისთავს, არამედ მე-19 საუკუნის მთელ ქართულ მწერლობას სწამდა და სჯეროდა, რომ ქრისტეს მიერ მონათლული კაცობრიობა არ დაკმაყოფილდებოდა შრომის იდილიით. შრომა გათავისუფლდებოდა და კაცობრიობაც შვებით ამოისუნთქებდა. „შრომისა ახსნა – ეგ არის ტვირთი ძლევამოსილის ამ საუკუნის, კაცთა ღელვისა დიადი ზვირთი მაგ ახსნისათვის მედგრადა იბრძვის… შრომის სუფევა მოვა მაშინა ჭეშმარიტების მის ძლიერებით და განტკიცდება სოფელსა შინა კაცთმოყვარების სახიერებით…“ ახალგაზრდა ილია ჭავჭავაძე ამ სიტყვებით რ. ერისთავის ოცნებასაც აგრძელებდა და საკუთარ მრწამსსაც ერს აცნობებდა. შრომის გათავისუფლებაც ქართული მე-19 საუკუნის მოლოდინი იყო. ალბათ, მეტად იშვიათად გამოსულა სამოღვაწეო ასპარეზზე ყმაწვილი კაცი ისეთი ნათელი და გარკვეული პროგრამით, როგორიც ილია ჭავჭავაძეს ჰქონდა: „ღმერთთან მისთვის ვლაპარაკობ, რომ წარვუძღვე წინა ერსა“. და მართლაც, წინ უძღოდა, სანამ წიწამურში არ დაეცა განგმირული. ილიას პიროვნებისა და ცხოვრების წესის თავისებურება იყო ისიც, რომ თანაბრად მოახერხა შემოქმედებითი და პრაქტიკული საქმიანობის შერწყმა. დღეს უკვე გვიჭირს, გავარკვიოთ – ვინ უფრო დიდია, მწერალი (პოეტი, პროზაიკოსი, პუბლიცისტი) ილია ჭავჭავაძე, თუ ბანკირი და საზოგადო მოღვაწე ილია ჭავჭავაძე. ვინ უფრო სჭირდებოდა მე-19 საუკუნის საქართველოს. უფრო მართალი ვიქნებით, თუ ვიტყვით, რომ ილია ჭავჭავაძის ორივე ჰოპოსტასი თანაბრად აუცილებელი და საჭირო იყო. ადამიანური საქმიანობის ორივე მიმართულებას – მხატვრულ შემოქმედებასა და ეკონომიკურ-ფინანსურ პრაქტიკას – იგი ერთი მიზნისათვის იყენებდა: საქართველოს თავისუფლებისათვის. მაგრამ, ილიას აზრით, ვერც სოციალურად და ვერც ეროვნულად ვერ გათავისუფლდებოდა ქართველობა, თუ სამი პრინციპი არ განხორციელდებოდა რეალურად: შრომის უანგარო სიყვარული, იდეალის უდრეკი სამსახური და ეროვნული ერთიანობა. ოთარაანთ ქვრივი და მისი გიორგი იდეალური მშრომელი ადამიანები არიან. გიორგისათვის ჩემი და სხვისი არ არსებობს. სხვისას იგი ისევე უვლის და პატრონობს, როგორც თავისას. არჩილის მეჯინიბესაც გულიანად სცემა. რატომ? მეჯინიბეს არჩილის გაოფლიანებული ცხენი დაება. არ გაუტარ-გამოუტარებია, რომ ოფლი შეშრობოდა. ცხოველს დახუთვა ემუქრებოდა. ეს უსულგულობა ვერ აიტანა გიორგიმ. გიორგის ეს თვისება სოფელს უკვირს. „ეს კაცი ან გიჟია, ან ღვთისაგან მოგზავნილი“. გიორგი არც გიჟი იყო და არც ღვთისგან მოგზავნილი. იგი მშრომელი კაცის ის იდეალი იყო, რომელზეც ილია ოცნებობდა, მაგრამ გიორგისა და მისთანების სიცოცხლისათვის გარემო არ არსებობდა. იმისათვის, რომ ადამიანმა შემოქმედებითად იცოცხლოს, მარტო მისი თვისება არ კმარა. გარემოც უნდა უწყობდეს მას ხელს, მისი გაეგებოდეს და ესმოდეს. სამწუხაროდ, გიორგის გაგება, არა თუ გარემოს, არჩილსაცა და კესოსაც არ შეეძლოთ. არა იმიტომ, რომ ისინი სოციალურად იყვნენ განსხვავებული. ომარაანთ მოჯამაგირეც გლეხია და არჩილის მეჯინიბეც, მაგრამ იმათაც ვერა გაუგიათ რა გიორგისი. მათი გათიშვის საფუძველი ცნობიერების სხვადასხვაობა იყო. გიორგი იმ ცნობიერების ნაყოფი იყო, რაც ილიას ჰქონდა, რაც ახალი იყო და მომავლის იდეალი. არჩილიც, კესოც, ომარაანთ მოჯამაგირეც თუ არჩილის მეჯინიბეც ჯერ ძველისაგან ვერ გათავისუფლებულიყვნენ. მათ ტრადიცია ბოჭავდა, ზღუდავდა. არჩილსა და კესოს გონება გიორგის სიკვდილმა გაუთავისუფლა, შიგნიდანმხედველი თვალები აუხილა. ამიტომ გაუხარდა არჩილს კესოს ტირილი. ამით დაინახა მან გაყოფილი ცნობიერების გამთლიანების იმედი, ძველი ირღვევოდა და იშლებოდა. შორეულ თვალსაწიერზე მოსჩანდა ახალი. ცნობიერების გამთლიანება ეროვნული მასშტაბით უნდა მომხდარიყო. სხვაგვარად თავისუფლების მოპოვება არ მოხერხდებოდა. ცნობიერებადაშლილი ხალხი მონობას თავს ვერ დააღწევდა. „აგერ ორ-სამს კაცს რაღაც უგრძვნიათ, ქვეყნისა სახსრად ერთად მოდიან, ერთის საქმისთვის გაუღვიძნიათ და ერთმანეთს კი არ ენდობიან. ერთმანეთისა მათ სიკეთე ჰშურთ, თუმც ერთისათვის თითქო იღვწიან; თვით ამხობენ მას, რის აღდგენაც ჰსურთ, თვით ჰშველიან მას, რასაც ებრძვიან…“ განდეგილი - ილია ჭავჭავაძე, მხატვარი ჰენრიკ ჰრინევსკი ეს გაორება იმის ბრალიც იყო, რომ იდეალის სამსახურში ბევრი მერყეობდა. რაც დღეს სწამდა, იმისი ხვალ არ სჯეროდა. რასაც ხვალ იწამებდა, იმას ზეგ ეჭვის თვალით შეხედავდა. იდეალის წამდაუწუმ ცვლა მათ ზნეობრივ ტკივილს არ აყენებდა. სულის სიმტკიცე იშვიათი თვისება გამხდარიყო. როცა „განდეგილი“ იწერებოდა, ილიას სწორედ რწმენის სიმტკიცის პრობლემა აწუხებდა. ბეთლემს შეხიზნული ბერი მანამ მშვიდად და პირნათლად გრძნობდა თავს, სანამ მწყემსი ქალის სახით განგებამ ცდუნება არ მოუვლინა. განდეგილის რწმენის სიმტკიცე შეირყა. „– მაშ ვინც ქვეყნად ვართ, ყველა წავწყდებით, ვეღარ დავიხსნით ვერაფრით სულსა? – ხსნა ყველგან არის… ხოლო გზა ხსნისა ესეთი მერგო მე… უბედურსა…“ ეს უკვე მერყეობა აღარ იყო. ეს რწმენის უარყოფა იყო. განდეგილიც დამარცხდა. იმ სამ პრინციპს, ილიამ რომ წამოაყენა – მამული, ენა, სარწმუნოება – განხორციელება მაშინ ეწერა, როცა ქართველი შრომის სიყვარულს ისწავლიდა, ეროვნულ ერთიანობას მიაღწევდა და იდეალის სამსახურში ვერავითარი ცდუნება ვერ დასძლევდა. ეროვნული ცნობიერების გამთლიანებაც, შრომის სუფევაც, თავისუფლებაც ქართული მე-19 საუკუნის მოლოდინი იყო. ალბათ, მე-19 საუკუნის არცერთ ქართველ მწერალს არ უთქვამს იმდენი მწარე სიტყვა საქართველოზე, რამდენიც აკაკი წერეთელს. ეს მან დაიკვნესა – „ფურთხის ღირსი ხარ შენ, საქართველოვ!“ ეს მან დაამუნათა ქართველი – „თუ გშია, პატრიოტობ, შენ მოძმესაც უწყრები; მაგრამ მაშინ კი სხვა ხარ, როდესაც გამოძღები; თავი ქონით გაქვს სავსე და ტვინით კი – ფეხები“. ეს მან უსაყვედურა ჩვენს ხალხს – „გამტანია ჩემი ერი, გარეგანად მშვენიერი… ისე უყვარს ქვრივ-ოხერი, რომ ჰსურს იყოს ჩვენში ბევრი…“ მაგრამ აკაკის შემოქმედებაში არის ერთი თვისება, რომელიც მას რენესანსული ტიპის პოეტად ხდის. მრავალ ღირსებასთან ერთად, რენესანსულ ხელოვნებას ჰქონდა კიდევ ერთი თვისება – შემოქმედების სიხარული. რენესანსის ეპოქის ხელოვნება იქმნებოდა სიხარულით. თავად შემოქმედება იყო სიხარული. არა ძალდატანება, არა იძულება, არა შეკვეთა, არამედ სიყვარული. ტკივილი, ტანჯვა, მწუხარება, სიკვდილი, ყველაფერი წარმოჩენილი იყო აქარსებობისა და შემოქმედების სიხარულის ნათელში. ასეთი სიხარულის ნათელით არის გამსჭვალული აკაკის პოეზიაც. ამ თვალსაზრისით არის იგი რენესანსული პოეტი. გესლიან სატირას წერს იგი თუ პათეტიკურ პოემებს, სევდით ევსება გული თუ ომახიანად ყიჟინებს, აწმყო გულს უკლავს თუ მომავალი ახარებს – ყველგან სიხარულის ნათელი სუფევს, რომელსაც მის შემოქმედებაში სიმბოლური ხატი აქვს – ცისარტყელა. „როგორც შვიდძალი ფერადი ამშვენებს ცისარტყელასა, ისე დაეტყო სახეზე სიამოვნება ყველასა…“ . . . „რომ გაათავეს თურმე ეს ლოცვა, ზეცას შეხედეს სამთავემ ნელა და დაინახეს, რომ ძველ ადგილზე გამოესახათ მათ ცისარტყელა…“ . . . „ეს რომ ბრძანა, ნათლის სვეტად გადმოეშვა ცისარტყელა: აიტაცა შუქმა შუქი და მას გაჰყვა თანვე ყველა!“ აკაკი წერეთლის შემოქმედების ამ თვისებას უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართველი ერისთვის. შემოქმედი მარტო ის კი არ არის, ვინც ქმნის, არამედ ისიც, ვისაც შემოქმედება ესმის და გაეგება. ქართველ ხალხს ესმოდა კიდეც და გაეგებოდა კიდეც აკაკის შემოქმედებაში არსებული სიხარულის ნათელი. ეს ნათელი თავად ქართველი ერის ბუნებიდან ამოდიოდა. გრიგოლ რობაქიძეს აქვს ნათქვამი – ქართველი ცხოვრობსო პრინციპით: გაიხარე – გამახარე. მართალია, აკაკი, ბევრად ადრე, მისებურად ენაკვიმატობდა და ხუმრობდა: ქართველების დევიზია – გატირებ და გიტირებო, მაგრამ მან კარგად იცოდა, რომ ქართველის ბუნების უმთავრესი თვისება სწორედ სიხარულია. სიხარულით ებრძოდა ქართველი ყველა ჭირ-ვარამს, რომელიც კი მას თავზე დასტეხია გრძელი საუკუნეების მანძილზე. ქართველის გონება არასოდეს არ ყოფილა ფანატიზმით დაბნელებული. არც რელიგიურ, არც პოლიტიკურ, არც სოციალურ, არც ფილოსოფიურ ფანატიზმს მისთვის საღი განსჯის უნარი არ წაურთმევია. არც გამარჯვებას და არც დამარცხებას ქართველში არ ჩაუკლავს ცხოვრების ხალისი. იგი ყველგან და ყველაფერში პოულობდა სიხარულის წყაროს. თუ ჩვენს ისტორიაში ბევრი შავი ფურცელია – ადამიანით ვაჭრობით დაწყებული, ღალატითა და დასმენით დამთავრებული, – ეს მაშინდელია, როცა ქართულ სულიერ სამყაროს უცხო ძალა თრგუნავდა. რაც ყოველთვის გვიჭირდა და დღესაც გვიჭირს, ეს არის უცხო სულიერი გავლენისათვის წინააღმდეგობის გაწევა. ხორციელ ბრძოლას უფრო იოლად ვახერხებთ, ვიდრე სულიერს. სულიერად დაბეჩავებული კი ადვილად ვემორჩილებით ბოროტებას. ყოველნაირ ბოროტებას აკაკი წერეთელი სიხარულის ნათელით ებრძოდა –„ვნახავ ქორწილს ბუნებისას, გავიგონებ მის მაყრულსა“. ანდერძად კი გვიტოვებდა: „მონას რად უნდა კრული სიცოცხლე? ვისთვის აანთოს წმინდა ლამპარი? სჯობს მონობაში გადიდკაცებულს თავისუფლების ძებნაში მკვდარი!“ მაგრამ ეს ანდერძი უკვე მე-20 საუკუნის საქართველოს ეკუთვნოდა. სიხარულის ნათელის დადგომაც მე-19 საუკუნის მოლოდინი იყო. მოლოდინი მოლოდინად, სურვილი სურვილად, ოცნება ოცნებად დარჩა. მე-19 საუკუნის ქართულმა მწერლობამ მაინც ვერ სძლია და დაამარცხა საბოლოოდ სასო და იმედწარკვეთილობა, ამიტომ დაიგმინა გრიგოლ ორბელიანმა: „ან ეს რაცა ვჰსთქვი, რადა ვჰსთქვი, თუ რაც მინდოდა ვერა ვჰსთქვი…“ თქმით, რაც სათქმელი იყო, კი ითქვა, მაგრამ პრაქტიკული შედეგი არ სჩანდა, ალბათ, ამის მიზეზი ისიც გახლავთ, რომ მე-19 საუკუნის ქართულ მწერლობაში ყოველი ზნეობრივად ამაღლებული და სპეტაკი პროტაგონისტი იღუპება. ზვინიდან გადმოვარდნილი გიორგი ურმის ჭალს ზედ დაეგო და დაიღუპა. ოთარაანთ ქვრივი შვილის დარდს გადაჰყვა („ოთარაანთ ქვრივი“). ჰაჯი-უსუბმა თავი მოიკლა, რაკი მისმა აღზრდილმა ზნეობასა და კეთილშობილებას უღალატა („გამზრდელი“). ბეთლემს შეხიზნულმა ბერმა ცდუნებას ვერ გაუძლო და შეიშალა („განდეგილი“). რაკი ონისემ მამის იმედი ვერ გაამართლა, გოჩამ შვილი მოჰკლა და საზარელი დანაშაულით შეძრწუნებული შეირყა („ხევისბერი გოჩა“). ალუდა ქეთელაური, ვინც, მტრის ვაჟკაცობით აღტაცებულმა, მარჯვენის მოკვეთის ადათი არ შეასრულა და მოსისხლეს მსხვერპლიც შესწირა, თემმა მოკვეთა და გააძევა („ალუდა ქეთელაური“). მოძღვარი ონოფრე კატორღაში ჩაკვდა, რაკი უსამართლო და უკანონო ქვეყანაში უდანაშაულობა ვერ დაამტკიცა („მოძღვარი“). ზებუნებრივი ნიჭი დაკარგა და გველისმჭამელმა მინდიამ თავი მოიკლა („გველისმჭამელი“). ასე ტოვებენ აქარსებობის ასპარეზს ისინი, ვინც ღვთის მადლით არიან ცხებულნი. ერთი მხრივ, მორღვეულ-მოშლილი სახლ-კარი და, მეორე მხრივ, სიკვდილი აღარ ტოვებენ იმედისა და ნუგეშის ადგილს. ადამიანის სული შვებასა და ზმანებებსა და ხილვებში ჰპოვებს. აკაკის „თორნიკე ერისთავში“ ხილვაა: „ენახა: ქვეყნად ჩამოსულიყვნენ ნინო, ქეთევან და თვით თამარი. თამარს თავს ედგა ძლევის გვირგვინი და ქეთევანსა – წმინდა მოწმობის. ნინოს ხელთ ეპყრა ჯვარი ვაზისა, ნიშანი დიდი ქრისტიანობის. ზეცად აეპყროთ სამთავეს თვალნი, საქართველოსკენ იშვერდენ ხელსა და შეერთებით, ხმაშეწყობილად, ჰგალობდენ ტკბილსა საგალობელსა: – დედაო ღვთისავ! შენი ხვედრია ეს საქართველო დიდჭირნახული, შეუნდე ცოდვა!… ნუ ააღებ ხელს, ლმობიერებით იბრუნე გული!… მოეც კურთხევა ზეცით, მაღალო, და გარდმოსახე ძლიერად ჯვარი, რომ აღადგინო ქართველთა ერი, დღეს დაცემული და ცოცხალ-მკვდარი! მისსა მხნეობას, მისსა ზნეობას განუმტკიცებდე აღმაფრენასა და შენს საქებრად, სადიდებელად ნუ დაავიწყებ იმ ტკბილ ენასა, რომლითაც თამარ ბრძანებას სცემდა, ქეთევან მარად შენ გადიდებდა და ნინო ძისა შენისა მცნებას შენგან რჩეულ ერს უქადაგებდა!“ ამ ხილვაში როგორც აკაკი წერეთლის, ისე მთელი ქართველი ერის ოცნებაა გაცხადებული. ვაჟა-ფშაველაც ზმანებაში ხედავდა საქართველოს თავისუფლებას. „ბახტრიონში“ ამას არა მარტო კვირიას სიზმარი ადასტურებს, არამედ პოემის ფინალიც, გველი რომ მკურნალობს ლუხუმს და ლაშარის გორზე შედგომის შესაძლებლობას აძლევს. ვაჟას კვირიაც სიზმარში შავ ვეშაპს ხედავს, რომელსაც „პირითაც ცეცხლი სდიოდა, საზარელ იყო მეტადა“, აკაკის მოძღვარიც „ბაში-აჩუკში“ გველეშაპს ნახულობს სიზმრად, ალავერდის მონასტერს რომ შემოხვევია. აკაკისთანაც და ვაჟასთანაც გველეშაპის მოკვლა საქართველოს მტრების დამარცხებას ნიშნავს. სოციალური თავისუფლება-სამართლიანობაც ხილვაში ცხადდება. ნიკო ლომოურის „გიგო ღრუბელაშვილში“ დიდებული მანდილოსნის სახით ჩვენებაში იბადება იმედი სოციალური სამართლიანობის დამყარებისა და თავისუფლებისა. მართალია, დიდებული მანდილოსანი მალე ქრება, მაგრამ იმედს მაინც ტოვებს. თან არ მიაქვს. ზნეობრივი მანკიერების მგმობელი და გამკიცხველიც ხილვაში მოდის. ერისა და მოძმის ღალატს, პირშაობას, მზაკვრობას, მუხთლობას, სიცრუესა და ფლიდობას ის ქალი უთვლის წყევლა-კრულვას, რაფიელ ერისთავს ზმანებაში რომ მოევლინება. „ვნახე, წარმოსდგა ბრწყინვალებით მოცული ქალი, ვერ მოვაცილე უცნაურსა ჩვენებას თვალი… ხელნი აღაპყრა, მოიწოდა ზეცისა ძალი და მყის წარმოსთქვა – მე ვუსმენდი გამშრალ-შემკრთალი“. ქართული მე-19 საუკუნე ზმანებებისა და ხილვების საუკუნეც იყო. მე-20 ასწლეულის დასაწყისში მათ გაქრობა ელოდათ, ის თაობა მოდიოდა, რომელიც წინამორბედთა იდეალებზე უარს იტყოდა. პირველი საგანგაშო ზარი რუსი ნაროდნიკების ქართველმა მიმდევრებმა შემოჰკრეს, როცა ხალხოსანმა მიხეილ ასათიანმა თერგდალეულთა თაობას გამოუცხადა: „ის ჭია, რაიც თერგის ნაპირზედ ილიას „მგზავრსა“ გულს უღირღნიდა, ეხლა სრულიად მე არ მაწუხებს, ის დრო ჩემთვისა მანდვე წავიდა. მე ეს კითხვები კარგა ხანია დამიძლევია, გამომიხსნია!… ჩემ გულის ბოღმა, თქვენთან საკითხი, სიტყვა სრულებით სხვანაირია…“ ქართული ეროვნული ნიჰილიზმის ნიადაგში სოციალიზმის ხე ირგვებოდა. იმათ, ვისაც საქართველოს ეროვნული ენერგია არ სწამდათ, ერთგული გამგრძელებლები ებადებოდათ ქართველი მარქსისტების სახით: „რის ქართველობა, რა ქართველობა! მითომ რას გვავნებს უცხო ტომობა?“ ნ.ბარათაშვილის ეჭვი რეალური საფრთხე ხდებოდა. „ჩვენი ხალხი ნაციონალიზმს დღესაც ისე უარყოფს, როგორც წინეთ და, რა მშვენიერი ხონჩითაც უნდა მიაწოდო – ის მას ხონჩიანა შორს აგდებს“, – ირწმუნებოდა ნოე ჟორდანია და აღტაცებული დასძენდა: ქართველმა ხალხმა ნაციონალიზმის დროშა გადააგდო და ინტერნაციონალიზმის დროშა ააფრიალაო. მართლაც, ქართველი აღარ მღეროდა – „მოვა დრო და თავს აიშვებს, იმ ჯაჭვს გასწყვეტს გმირთა გმირი!… სიხარულით შეეცვლება იმდენი ხნის გასაჭირი!“ მას ხელში სოციალიზმის დროშა ეჭირა და ეჟენ პოტიეს „ინტერნაციონალს“ აქუხებდა. „მიწა გვეკუთვნის ჩვენ და ჩვენ მხოლოდ, ვინცა ვართ მიწის, ქარხნის მუშები. მუქთახორები უნდა ჩავქოლოთ. იქნება ბრძოლა დაუნდობელი! სასტიკი მეხი როს გავარდება, როცა გაწყდება მუქთახორები, მხეცი, ყორნები, ავი ქორები – მზე სამუდამოდ აელვარდება! ეს არის ბრძოლა უკანასკნელი. გავერთიანდეთ! სიკვდილი ღალატს! კაცობრიობა გახდება მთელი სანატრელ ინტერნაციონალად!“ /ვ. გაფრინდაშვილის თარგმანი) გახდებოდა თუ არა კაცობრიობა მთლიანი, ინტერნაციონალური, ეს არავინ უწყოდა. ქვეყანას რომ დაანგრევდნენ და გაანადგურებდნენ, ეს ცხადი და ნათელი იყო, მაგრამ ისტორიის ჩარხი მაშინ მაინც მარქსიზმის სასარგებლოდ ბრუნავდა. ილიას ეტლი წიწამურს უახლოვდებოდა. მას წიწამურის ჯაგებში ჩასაფრებულ-ჩაცუცქული სოციალისტ-ინტერნაციონალისტები ელოდნენ. დიდი ეპოქა მთავრდებოდა. 1991 წ.